Osmola stanowiła jedną z większych osad w okolicy Siemiatycz zamieszkałą przez drobną szlachtę, głównie Osmolskich herbu Bończa. Według „Herbarzy” pochodzili oni z ziemi lubelskiej[1]. Jednak możliwe jest też inne pochodzenie Osmolskich, nie z ziemi lubelskiej ale z ziemi sieradzkiej. Podczas erygowania parafii w Dziadkowicach (1431 rok) wspomina się Chwalisława z Osmoli. Może to świadczyć o istnieniu Osmoli już w tym czasie, lecz być może Chwalisław pochodził z Osmolina, wsi w pobliżu Dziadkowic w okolicach Szadka, w ziemi sieradzkiej[2]. Występowanie Dziadkowic i Osmolina w Wielkopolsce i następnie również obok siebie na Podlasiu na pewno nie jest przypadkiem.
Pierwsze dane o istnieniu wsi pochodzą z 1431 roku.[3] Większość miejscowości na terenie gminy powstało w XV stuleciu, lecz tylko niektóre mają poświadczony tak odległy czas istnienia. Herbarz Uruskiego tak pisze o rodzie Osmolskich „od niego [majątku Osmoły] od początku XVI wieku wzięła nazwisko Osmolski, i z tej majętności winna dostarczać czterech konnych jeźdźców na potrzeby wojenne”[4].
Wioskę Osmoły wzmiankowano w 1548 roku w czasie rozgraniczania tej wsi od Wojeńca i Dziadkowic. W 1557 roku dziedziczyli tu Adam i Feliks Osmolscy. W 1569 roku wśród dziedziców wsi wymienia się następujących rycerzy: Osmolski, Koperda, Patro, Trusk, Czarkowski, Malewski i Wyganowski[5]. Większość z nich nosiła nazwisko Osmolski. Według Herbarza hrabiego Uruskiego w 1581 roku dziedziczył w tej wsi: Grzegorz syn Adama, miał on żonę Zofię z Giedrojciów i synów: Adama, Szymona i Tomasza. Synami Szymona byli: Andrzej, Bartłomiej, Leonard i Paweł, notowani w 1649 roku[6].
Brak dokładniejszych danych o następnych Osmolskich z tej wsi, jednak mieszkali tu nadal, stanowiąc główną część mieszkańców. Był to liczny ród a jego przedstawiciele licznie wyjeżdżali na inne ziemie Rzeczpospolitej. Historyczne wzmianki poświadczają o tym, że wielu z nich było bohaterskimi rycerzami. O Osmolskich wspomina też Polski Słownik Biograficzny, jednak nie wiadomo, którzy pochodzili z Osmoli, a którzy z Osmolic pod Lublinem, lub też Osmolina w ziemi sieradzkiej.
Osmola była przez wieki osiedlem drobnoszlacheckim. Mieszkali tu głównie Osmolscy, ale też inne rody drobnoszlacheckie. Należy jednak zaznaczyć, że wielu Osmolskich otrzymało prawa szlacheckie w urzędach rosyjskich. W okręgu białostockim prawa szlacheckie otrzymali: Antoni syn Mikołaja (rok 1852), Karol syn Felicjan z synem Janem, Łukasz syn Felicjana wraz z synami: Stanisławem, Józefem, Michałem i Pawłem (1847), Józef syn Wojciecha (1853), Jakub syn Pawła z synami: Efimem i Antonim, Antoni syn Rafała, Józef syn Pawła z synem: Tomaszem, Tomasz syn Stanisława (1862). Zapewne wielu z nich mieszkało właśnie w Osmoli[7].
W końcu XIX wieku Osmola należała do największych osiedli drobnoszlacheckich w okolicach Siemiatycz. Obszar wsi liczył 1 036 dziesięcin, w tym głównie działy Osmolskich. Mieszkali tu pełnoprawni szlachcice, mieszczanie (dawni szlachcice) oraz chłopi, ci ostatni mogli pochodzić ze szlachty. W Osmoli istniały też niewielkie działy dworskie. Należały między innymi do Piotra Biszewskiego i Feliksa Obniskiego.
Cała wioska liczyła w 1914 roku około 100 gospodarstw, w tym tylko 22 należały do szlachty, pozostali mieszkańcy byli zaliczani do chłopów i mieszczan[8].
Osmola należała pierwotnie do parafii katolickiej w Boćkach, jednak było to daleko, a wioska była duża i w 1914 roku udało się utworzyć samodzielną parafię pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej. Początki parafii były skromne. Powstała wówczas prowizoryczna kaplica. Dopiero w latach 1924-1929 wzniesiono obecnie istniejący kościół wg projektu Z. Wóycickiego[9].
W okresie międzywojennym Osmola dzieliła się na trzy części: wieś, osadę młyńską oraz osadę proboszczowską. W sumie w tej wsi notowano 81 domów i 418 mieszkańców, wśród nich głównie katolików, tylko 7 osób podało wiarę prawosławną, 8 mojżeszową, 1 ewangelicką i 1 inną. Miejscowość należała do gminy Kąty[10].
Na początku lat dwudziestych XX wieku wielkim problemem wsi było rozdrobnienie gruntów. Ziemia w tej wsi od stuleciu podlegała podziałom, scaleniom, spadkom, sprzedaży itp. Spowodowało to bardzo skomplikowaną szachownicę gruntów. Czasem niewielkie pola leżały pośród poletek sąsiadów. Należało uzgadniać zasiewy i czas zbiorów. Jak pisał S. Rosłoniec „praca zwłaszcza uprawa mechaniczna wymagała ciągłego skupienia uwagi, szlachcic nie może pogrążyć się w niej całkowicie, uwaga jego przede wszystkim zajęta jest tym, że do południa czy wieczora uprawić płóskę tę i tę, że to tych płósek ma się dostać przez płóskę sąsiada, który niezbyt chętnie na to pozwala, następnie zwracać uwagę by nie zdeptać płósek sąsiada, wie dobrze, że sąsiad odpłaci mu z nawiązką[11]”. W 1923 roku mieszkańcy Osmoli przystąpili do prac scaleniowych (komasacja). Był to trudny proces i trwał aż do 1930 roku[12]. Również w latach dwudziestych trwały inne prace nad regulacją własności gruntów. Regulowano serwituty (wspólnoty gruntowe dworu i chłopów) należące niegdyś do Piotra Biszewskiego i Feliksa Obniskiego. W archiwum białostockim zachowało się wiele dokumentów z tamtych lat[13].
Przed II wojną światową w Osmoli notowano cegielnię należącą do A. Borysiewicza. Istniała tu Okręgowa Spółdzielnia Stowarzyszenia Spożywców. Działał młyn należący do J. Niestierowicza, sklep spożywczy we wsi prowadził A. Osmolski[14].
[1] Rodzina, Herbarz.…., tom XIII, s. 48.
[2] Atlas historyczny Polski, województwo sieradzkie i łęczyckiej w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1998. Dziś ta wieś już nie istnieje, została wchłonięta przez Zduńską Wolę.
[3] Katalog zabytków.…., s. 50.
[4] Rodzina, Herbarz.…., tom XIII, s. 48.
[5] Katalog zabytków.…., s. 50.
[6] Rodzina, Herbarz.…., tom XIII, s. 48.
[7] Tamże, s. 49.
[8] Studia i materiały do dziejów Siemiatycz, pod. Red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s. 119-120.
[9] Katalog zabytków..…, s. 50.
[10] Skorowidz miejscowości..…, s. 21.
[11] Rosłoniec Stanisław, Samorzutne scalanie gruntów wśród mazowieckiej i podlaskiej szlachty zagrodowej, Warszawa 1928, s. 100 i 122
[12] Archiwum Państwowe w Białymstoku, zespół nr 498, sygn 108. Akta w sprawie scalenia gruntów wsi Osmola, gm. Kąty; 1923-1930, hasła indeksu: wieś Osmola, gm. Kąty, opis: poszyt; stan dobry; mieszana; ; polski; k. 169; A4;
[13] Archiwum Państwowe w Białymstoku, sygnatura: 4/498/0/162. Sprawa likwidacji serwitutów obciążających majątek b.właściciela Piotra Biszewskiego na rzecz wsi Osmola; 1922-1929, sygnatura: 4/498/0/163
tytuł i daty: Sprawa likwidacji serwitutów obciążających majątek b.właściciela Feliksa Obniskiego na rzecz wsi Osmola; 1923-1929, sygnatura: 4/498/0/164
tytuł i daty: Sprawa likwidacji serwitutów na rzecz wsi Osmola; 1928-1929
[14] Księga Adresowa…., s. 127.
