Żurobice były w przeszłości wsią królewską. Należała ona do starostwa mielnickiego. W Mielniku rezydował starosta królewski, czyli urzędnik zarządzający tymi dobrami królewskimi. Wsie starostwa mielnickiego z reguły były duże i dobrze rozwinięte gospodarczo. Tak też było w przypadku Żurobic. Od początku mieszkali tu chłopi białoruscy, którzy posiadali własną cerkiew.
Nazwa wsi ma pochodzenia białoruskie, pochodzi od słowa żurob, podobna nazwa występuje koło Witebska na Ukrainie. Pierwsze dane o istnieniu Żurobic pochodzą z 1528 roku i zapisano je cyrylicą,[1] zapewne sama wieś istniała już dużo wcześniej.
Istniał tu przywilej wójtostwa, została więc lokowana na prawie niemieckim, zapewne za czasów królowej Bony. W 1536 roku przywilej wójtostwa nadano Piotrowi Borychowskiemu chorążemu drohickiemu[2]. Wieś była zorganizowana na prawie niemieckim. Chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Wójt miał prawo zakładania karczem, jatek. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Bardzo ważnym uprawnieniem było przewodniczenie sołtysa w ławie wiejskiej, czyli w sądzie wiejskim.
Szczegółowe dane o Żurobicach pochodzą z 1580 roku i ówczesnego spisu podatkowego. Zapisano tam: Z Zurobicze, z włók osiadłych 101 (….), krawców 2, (….) szewców 2, komornic, kół miejskich 4 (co latem nie mielają, jeno na wiosnę, a na zimę dano z każdego po gr. 12)[3]. Z powyższego opisu wynika, iż była to bardzo duża wioska, licząca ponad 100 łanów, czyli ponad 1 600 ha. Mieszkała tu duża grupa chłopów, przynajmniej 200 rodzin. Notowano też licznych rzemieślników wiejskich. Była to największa miejscowość w okolicy.
Miejscowa ludność prawosławna posiadała własną cerkiew. Mieściła się ona pierwotnie na południe od zabudowań wiejskich. Nosiła wezwanie Św. Michała Archanioła[4]. Według danych z 1591 roku miejscowa parafia miała 2 włóki ziemi, jednego duchownego (popa) i jeden obiekt sakralny[5]. Nie wiadomo dokładnie kiedy powstała ale, wiadomo, że istniała już w 1576 roku[6].
Wsie królewskie często były dzierżawione, na przykład w drugiej połowie XVII wieku Żurobice użytkował Jan Stanisław Szymanowski, skarbnik sochaczewski, następnie Kazimierz Karski, łowczy podlaski. Gdy poszczególne wsie starostwa nie były dzierżawione podlegały bezpośrednio starostwu. Starostą był szlachcic wyznaczony przez króla[7].
Wsie królewskie ucierpiały bardzo w czasie wojny ze Szwecją (1655-1660). Obie strony uważały takie wioski za swoją własność i same wybierały sobie żołd. W ten sposób według obliczeń historyków w wyniku wojen z połowy XVII wieku liczba ludności Podlasia spadła o połowę. Większość strat odnotowały właśnie wsie królewskie.[8]
Życie chłopów w ówczesnej Polsce było dosyć ciężkie, mimo że ich status materialny był czasem większy niż mieszkańców sąsiednich zaścianków szlacheckich, nie dysponowali osobistą wolnością. Grunty były tylko przez nich dzierżawione, o wielu aspektach ich życia decydował starosta lub dzierżawca. Jednak chłopi królewscy mieli określone w dokumentach starostwa prawa i obowiązki. Określano tam wymiary ich powinności, danin, robocizn, czego nie było we wsiach chłopskich – prywatnych. W razie gwałcenia ich prawa mieli prawo odwołania się do sądów referendarskich.
Na szczęście mieszkańcy Żurobic nie często mieli powody do skarg na swoich panów. W Księgach Referendarii Koronnej zachował się tylko jeden zapis pochodzący z 23 września 1720, roku w którym gromada wsi Żurobice sądowała się z Wiktorem Kuczyńskim podkomorzym drohickim, ówczesnym dzierżawcą tej wsi. Powodem było „zmuszanie do niezwyczajnych robót, uciążliwej stróży, wybierania podatków i hiberny z gruntów pustych, zakaz wyrębu lasów, korzystania z wolnych pastwisk i obsiewania pustych ogrodów, rozbierania budynków i chałup na stajnie dworskie, dopuszczenie do zabrania 14 wołów w ramach hiberny, pogwałcenie glejty. Sąd dawał list żelazny przedstawicielom gromady wiejskiej i nakazał do czasu rozstrzygnięcia sprawy odrabiania 2 dni robocizny tygodniowo oraz innych powinności ustalonych w lustracji dóbr królewskich[9].
Do 1795 roku Żurobice stanowiły własność królewską, zarządzaną przez starostów lub dzierżawców. Następnie stała się carską wsią rządową, aż do czasów uwłaszczenia w 1861 roku.
Wioska zajmowała bardzo duży obszar. Według danych z końca XIX wieku Żurobice była to wieś i obręb leśny, w powiecie bielskim, guberni grodzieńskiej, w 4 okręgu polskim, w gminie Siemiatycze. Chłopi uprawiali tu 947 dziesięcin ziemi (w tym 125 dziesięcin łąk i pastwisk). Wokół rozciągały się lasy liczące 1 594 dziesięciny należące do obrębu leśnego Żurobice[10].
W czasach II Rzeczpospolitej Żurobice włączono do gminy Kąty. W 1921 roku wioska liczyła 88 domów i 438 mieszkańców, wśród nich 148 katolików, 263 prawosławnych i 27 Żydów. Prawosławni w większości podali narodowość białoruską (250 osób[11]). Mieszkańcy zajmowali się głównie rolnictwem, pracowali też przy wyrębach okolicznych lasów. W okresie międzywojennym w Żurobicach notowano zakład zajmujący się przerobem drzewa Sz. Płotnickiego[12]. Brak danych o większej własności ziemskiej w tej miejscowości, jednak w archiwum w Białymstoku zachowały się dokumenty na temat parcelacji z 1946 roku[13].
Zabytkiem Żurobic (stan z połowy lat ’90 XX wieku) jest cerkiew pod wezwaniem Św. Michała Archanioła, stanowiąca filię parafii z Żerczycach. Pierwotnie znajdowała się na południe od wsi, została przeniesiona w 1805 roku w obecnie miejsce. Rozbudowano ją w 1953 roku. Jest orientowana, drewniana o konstrukcji zrębowej. Ma prostokątny korpus z trójbocznie zamkniętą częścią ołtarzową, poprzedzoną od zachodu prostokątnym przedsionkiem i dostawioną w 1953 roku kwadratową dzwonnicą przekształconą w wieżę. Pokryta jest ośmiobocznym hełmem. Wewnątrz znajduje się barokowa ikona (Deesis) z przełomu XVII i XVIII wieku, druga ikona (św. Michał Archanioł) pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Są też dwie ikony (jedna na drugiej – przybita) z tematem św. Mikołaja Cudotwórcy z XVII (starsza) i XVIII wieku. Piątą ikona przedstawia Chrystusa w otchłani z XVII wieku naklejona na deskę. Szóstą ikoną jest „cudowne nakarmienie św. Onufrego z XVII wieku, została ona w XIX wieku całkowicie przemalowana. Jest też ikona przedstawiająca św. Mikołaja oraz ósma ikona ze św. Michałem Archaniołem z końca XVIII wieku. Do zabytków należą też dwa fretrony z XVIII i pierwszej połowy XIX stulecia. Zachował się też całun z 1828 roku malowany na płótnie i chorągwie, jedna z nich została ofiarowana przez Matwieja Kucharczuka z 1860 roku. Notuje się również krucyfiks procesyjny z XVIII wieku i krzyż ołtarzowy z z drugiej połowy XIX wieku oraz ewangeliarz z 1838 roku[14].
[1] Kondratiuk M, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 233.
[2] Katalog Zabytków.…, s. 79.
[3] Źródła Dziejowe….., tom XVII/1, s. 60.
[4] Katalog Zabytków.…, s. 79.
[5] Mironowicz A, Podlasie ośrodki i organizacje prawosławne, Białystok 1991, s. 279.
[6] Tamże, s. 271.
[7] Laszuk A, Zaścianki i królewszczyzny, Warszawa 1998, s. 41.
[8] Tamże.
[9] Księgi Rerefendarii Koronnej z czasów saskich, 1698-1732, Warszawa 1969, s. 119.
[10] Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 866.
[11] Skorowidz miejscowości..., s. 21.
[12] Księga Adresowa.…., s. 127.
[13] Archiwum Państwowe w Białymstoku, zespół 76, sygn 215. Akta parcelacji majątku Żurobice, gm. Siemiatycze, pow. bielski; 1946-1946, opis: poszyt; stan dobry; mieszana; ; polski; k. 4; A4; ; ;
[14] Katalog zabytków….., s. 79.
